پژوهشگرانی در این زمینه تحقیق نمودهاند که از آن میان، نوشته سه تن از آنان (مرحوم نادرمیرزای قاجار، مرحوم حاج حسین نخجوانی و میرزا جعفر سلطان القرایی قابل اعتنا می باشد.
مسجد جامع تبریز، در پشت بازار و وسط مدرسه طالبیه احداث شده است.
نادر میرزا تعمیر این مسجد را که در جریان زمین لرزه به کلی تخریب شده بود، به حسینقلی خان دنبلی ـ پسر احمدخان دنبلی ـ منتسب کرده است.
در اینجا چهار مسجد دیده می شود و به نظر می رسد که علت تعداد زیاد این مساجد مربوط به تعصبات و اختلافات مذهبی فرقه های مختلف بوده باشد.
یکی از این مساجد، مسجد میرزا صادق است که در جوار کتابخانه دیانت (کلکته‌چی) واقع شده و به واسطه هنر به کار رفته در آن، به دوران قبل از حکومت قاجار مربوط می‌شود که تاریخ دقیق بنای آن هنوز مشخص نیست.
این مسجد کفشکن باریکی دارد که از آن به شبستان بزرگی با ۲۳ ستون سنگی قطور و خوش تراش با سرستونهای سنگی مقرنس کاری شده راه دارد که ۳۴ گنبد آجری نیم دایره کوتاه و منظم روی آنها قرار گرفته است.
به دلیل اینکه سقف مسجد نسبت به دیگر مساجد شهر کوتاهتر می‌باشد، در زبان محلی به الچاق مچید به معنی مسجد کوتاه نامیده می‌شود و چون عالم بزرگ میرزا صادق آقا دینوری مدت زمان متمادی امامت جماعت آن را بر عهده داشت، به نام ایشان خوانده می شود که در کتیبه مسجد نیز به چشم می‌خورد.
دومین مسجد در جنوب مدرسه ساخته شده و با ستونهای سنگی و طاقهای ضربی، اکنون به مسجد اسماعیل خالا اوغلو به معنای پسرخاله اسماعیل مشهور است و سابقاً مسجد ملاحسن پیش نماز خوانده می شد.
مسجد اسماعیل خاله اوغلی در سمت چپ یا جانب جنوبی دالان مدرسه طالبیه و متصل به دیوار شرقی مسجد جامع بزرگ واقع شده و در گذشته به مسجد ملا محمد حسن پیشنماز معروف بوده است.
نادر میرزا، نویسنده کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز درباره این مسجد می نویسد: پس از زلزله و خراب شدن مسجد حسینقلی خان عمارت کرد بر همان بنیان قدیم و آن مسجدی است مرتفع و طلولانی و عریض … با گچ و آجر بنا شد طاقی و سقوف را هیچ قرینه نباشد از دو سوی غرفی بدین سالهای نزدیک عمارت شده که پوشیده رویان نشینند و بدین جامع از رخام و کاشی هیچ نباشد.
گویند نخستین بنای این مسجد را عثمانیها بنانهاده اند. در این مسجد دو پارچه رخام صاف قرار دارد که یکی از آنها به میان مسجد در طاقی رو به شمال نصب شده، طول آن یک ذرع و نیم و عرض یک ذرع تبریزی باشد. دوازده سطر به خط ثلث در آن حجر نقاری کرده اند و فرمانی نیز نوشته شده است. طول مسجد، شمالی – جنوبی است و در و دو پنجره آن به دالان مدرسه طالبیه باز می شود.
شبستان این مسجد، با ۱۸ گنبد ضربی بر طاق ها و ۱۰ ستون دو ردیفه سنگی زیبا پوشش یافته است و گنبدها مساوی و یکنواخت هستند.
در مدخل مسجد، طاق کوچکی از آجر تعبیه شده که در پایین آن و بالای در ورودی، آیه ۱۸ سوره توبه با خط ثلث برجسته ای گچبری گردیده است.
سومین مسجد مسجد جامع، جامع کبیری یا جمعه مچید از تاریخی ترین مساجد تبریز به شمار می رود که در کتاب مرزبان نامه از آن یاد شده است.
با وقوع زمین لرزه سال ۱۱۹۳ هجری قمری بخش‌هایی از آن تخریب شد که در دوران حکومت قاجار، به دست حاکم وقت ـ حسینقلی خان دنبلی ـ بازسازی و چندی بعد توسط حاج محمدباقر کلکته چی با مستحدثات جانبی توسعه یافت.
آنچه امروزه از این بنای معظم باقی مانده، مسجدی مستطیل به طول ۶۲ و عرض ۱۵ متر می‌باشد که از طریق ۲ در ورودی در شمال و جنوب می توان به آن داخل شد. مسجد محرابی بسیار معظم و زیبا از سنگ مرمر دارد که آیاتی با خط کوفی روی آن کنده کاری شده است.
در این مسجد دو کتیبه به چشم می‌خورد که یکی به سال ۹۷۲ هجری قمری و دیگری به سال ۱۱۰۶ هجری قمری نقر شده است.
چهارمین مسجد که بسیار قدیمی تر از دیگر مساجد است، مسجد حجت الاسلام یا شیخیه می باشد که به سال ۱۲۳۵ هجری قمری توسط ملامحمد ممقانی در جنوب صحن مدرسه طالبیه و جانب غربی مسجد جامع تبریز ساخته شده. ملامحمد رئیس شیخیه بود و به حجت اسلام شهرت داشت و از این رو مسجد به این نام موسوم گردید.
مسجد ۲ در و ۵ پنجره چوبی دارد که از ورودی اصلی به کفشکن و سپس شبستان راه دارد.
شبستان اصلی حدود ۶۲ متر طول و ۲۶ متر عرض داشته و توسط ۵۴ گنبد آجری بر روی ۴۰ ستون سنگی کبود با سرستونهای مقرنس کاری شده مسقف شده است.
ستون بزرگی ساخته شده با قطعاتی از سنگ رخام منقش در جلوی محراب وجود دارد که از شاهکارهای هنر حجاری به شمار می رود.