حال ببینیم این ترجمه ها از کجا شروع شد. دکتر محبوبی اردکانی می نویسد:

این کتاب ها در درجه اول، به علت احتیاجی که سپاه آذربایجان، به کتب نظامی داشتند، کتاب های نظامی بود. لکن برای آن که زمامداران وقت، ان اوضاع دنیا هم، اطلاعاتی به دست آورند، تعدادی از کتاب های تاریخی و جغرافیای و سفرنامه نیز به فارسی ترجمه و یا تألیف و یا در ضمن کتب مؤلفه ایرانی گنجانده شد.»

گروه نسبتا کارآمدی، در کنار عباس میرزا به امر ترجمه اشتغال داشتند. اینان به قول عبدالرزاق بیگ دنبلی، مؤلف «مآثر سلطانيه»: «به همه لغت آگاه و به همه لسان واقف و در نوشتن جواب نامه ها افصح و ابلغ و توانا و در کار خود دانا و بینا

بودند و آن لغات فرانسه و انگلیسی و هندو لسان له و لسان روسیه و لسان نفسه [= اتریش] است.» و بنا به نوشته ادوارد براون در «تاریخ مطبوعات و ادبيات ایران»: «کتابهای تاریخ پطر کبیر... شارل دوازدهم و اسکندر کبیر... به فرمان عباس میرزا نایب السلطنه ترجمه گردید.»"

«عباس میرزا مقام پطر را در شخصیت خود جستجو می کرد و در همین راستا بود که کتابی در تاریخ پطر بزرگ، ریخته خامه ولتر به فارسی ترجمه و چاپ گردید.»

بدین ترتیب، در زمینه ترجمه کتاب نیز، نخستین گام ها در تبریز برداشته شد. به اعتقاد «کریستف بالائی» و «میشل کویی پرس»: «نخستين اقدام مهم عباس میرزا نایب السلطنه، اعزام دانشجو به اروپا بود و می دانیم که به دلیل وجود بعضی شرایط، ابتدا انگلستان، برای این منظور برگزیده شد و به همین دلیل است که نخستين بار آثار ترجمه شده، از زبان انگلیسی به جامه فارسی در آمدند. به فرمان عباس میرزا، یکی از نخستین دانشجویانی که از انگلستان بازگشته بود به نام میرزا رضا تبریزی، آثار تاریخی ولتر، یعنی پطر کبیر و شارل دوازدهم را از انگلیسی به فارسی برگردانده و کار او با تحسین و تمجید رویارو شد.»

نسخه خطی ترجمه تاریخ شارل دوازدهم در کتابخانه ملی زیر شماره ۴۷۶ نگهداری می شود و خود اثر حدود سال ۱۲۳۵ ه. ق / ۱۱۹۸ شمسی، در تبریز به چاپ رسیده است (در ۲۲۱ صفحه، چاپ سنگی).

میرزا رضا مهندس، اثر دومی را، این بار نیز به فرمان عباس میرزا ترجمه کرد. نام این اثر «انحطاط و سقوط امپراطوری رم» کتاب بسیار معروف ادوارد گیبون (۱۷۹۴ - ۱۷۳۷) است. اما ترجمه این اثر واکنش های شدیدی را از جانب دربار فتحعلی شاه قاجار به وجود آورد و در نتیجه دومین قسمت آن هرگز ترجمه نشد. چاپ قسمت اول نیز ممنوع اعلام گردید و ترجمه ناگزیر به شکل دستنویس زیر نام «تاریخ تنزل و خرابی دولت روم» (کتابخانه ملی، شماره ۶۶، ۱۲۴۷ ق/ ۱۸۳۱ م، ۲۶۷ برگ) باقی ماند.»

«پس از درگذشت عباس میرزا و مرگ فتحعلی شاه، میرزا رضا تبریزی مهندس باشی را در میان فاضل ترین درباریان محمدشاه قاجار و گشاده نظرترین آنان در برابر افکار اروپایی می بینیم. محمدشاه که مجذوب چهره ناپلئون اول شده بود، به ترجمه تاریخی از دوران ناپلئون (از روی متن انگلیسی يك اثر فرانسوی) فرمان داد. از این کتاب، چندین نسخه کمابیش کامل، در کتابخانه ملی ایران موجود است. قدیمی ترین این نسخه ها (به شماره ۱۷۱۴ / ( که به محمدشاه تقدیم شده و کامل ترین آنها نیز هست، تاریخ ناپلئون اول نام دارد... انگیزه ای که عباس میرزا این شاهزاده روشنفکر - که از زمان خود پیش تر بود - در جهان ادبیات فارسی پدید آورد اثر بسیار مساعد بر شهر تبریز گذاشته و آن شهر را تا مدتهای فکری بسیار باروری تبدیل کرد.»

«... این شخص (میرزا رضا مانند رفقای دیگر خود رشد سیاسی پیدا نکرد گویا علت آن هم این باشد که مانند میرزا صالح و میرزا سید جعفر خان، دارای نسب عالی و از مقربان دستگاه ولیعهد نبود و مانند استاد محمدعلی چخماق سازم زنی اروپایی نداشت که در حرمسرای ولیعهد رفت و آمد و با زنان و دختران آشنایی داشته باشد. اما در عوض، عمری دراز یافت و در روز دوشنبه غره ربیع الثانيه ۱۲۹۹ درگذشت.

کتاب ترجمه شده دیگری که از آن دوره در دست است، کتاب «تعلیم نامه در اعمال آبله زدن» است که اصل آن تأليف «دکتر کرمیك» انگلیسی است و آن را

میرزا محمدبن عبدالصبور» پدر «ناصر الحكمای خونی» ترجمه کرده است. این کتاب در سال ۱۲۴۵ ه. ق چاپ و در آخر آن چنین نوشته شده است: «... حسب الأمر نواب اشرف والا روحنا فداه کمترین بنده دعاگو ناظم امور باسمه خانه دارالسلطنه تبریز علی بن الحاج محمد حسين المرحوم التبريزي الشهير به امين الشرع... در تاریخ شعبان المعظم من سنه هزار و دویست و چهل و پنج هجری انطباع و انتقاش نسخ رساله صورت اتام پذیرفت...

کتاب ترجمه شده دیگری که باز از آن دوره می شناسیم، کتاب «چین» است که آن را در سال ۱۲۶۲ در تبریز به دستور بهمن میرزا پسر عباس میرزا که والی آذربایجان بود از انگلیسی به فارسی ترجمه کرده اند. این کتاب هنوز چاپ نشده و چنان که در مجله یادگار آن را معرفی کرده اند، شرح سفارتی است که دولت انگلیس از ژوئیه ۱۸۱۵ تا نوامبر ۱۸۱۶ (شعبان ۱۲۳۰ تا محرم ۱۲۳۲) برای عقد قرارداد تجارتی بهتری با خاقان چین به این مملکت مأمور نموده و تفصیل آن سفارت را یکی از اعضای آن هیئت به نام «اليس» که سمت منشی دوم داشته به انگلیسی نوشته و پس از مراجعت به طبع رسانده است. ترجمه این کتاب، سی سال پس از انتشار به وسیله «ادوارد بورجس» به عمل آمده و شخص دیگری به نام میرزا صادق، آن را انشا نموده است و او چون منشی و خوشنویس بوده، يك نسخه از آن را که در همان موضوع تفریح و تعلیم و تربیت میلیونها بینندگان است.»

ترجمه این آثار، منشاء تحولات و دگرگونی هایی در جامعه آن روزی ایران می گردد. از جمله یکی از منسوبین مترجم این کتاب، با الهام گرفتن از آن، کتابي تحت عنوان «سه هزار و يك شب» تألیف می کند که در این اثر نیز وضع دربار قاجار به تصویر کشیده شده است. سعيد هندی می نویسد:

کتاب پرآوازه «هزار و يك شب» دربردارنده حکایات شیرین و دلکش و زیبایی است که شهرزاد به منظور نجات خود و سایر دختران سرزمین خود از مرگ، در صدها شب پی در پی برای امیر کینه جو و خشمگین نقل می کند. مخاطب در لایه های درونی تر این کتاب با فرهنگ و تمدن مشرق زمین، از چین و هند و مصر و ایران يك جا مواجه است و آمیزه ای از زندگی و آداب زندگی ترك و عرب و عجم فراروی اوست.

هزار و يك شب، تاریخ نیست، اما چه بسا که از هر تاریخی راستتر، روشن تر و رساتر است. چه از آن جا که تاریخ نیست ملاحظه هیچ قدر قدرت و قوی شوکت را نمی کند و حتی شاید بی آن که بخواهد، آئینه تمام فای دوره هایی شده است که این اثر به آن دوره ها تعلق دارد. آری چه نغز و پرمغز گفته است هر آن که گفته است: «تاريخ دروغهایی است راست ما و ادبیات راست هایی دروغها!»

اصل این کتاب که به زبان عربی و با نام «الف ليله وليله» است.

چند و چون نخستین ترجمه های انگلیسی به فارسی را در تبریز و به دست جان این دیار دیدیم. این چگونگی اولین ترجمه از زبان عربی به فارسی را که آن هم در شهر تبریز انجام یافته، مطالعه می کنیم.

میرزا عبداللطیف طسوجی تبریزی، برای نخستین بار، اثر معروف «هزار و يك شب» را از زبان عربی به فارسی برگرداند. نثر فارسی ترجمه با قلم قدرتمند و جا افتاده، در عین حال شیوا و دلنشین آن، تأثیر عمیقی بر نوشتار فارسی بر جای نهاد. مهدی بامداد، ملاعبداللطیف را یکی از نویسندگان و مترجمین خوب و مشهور ایران معرفی کرده و می نویسد: «در سال ۱۲۵۹ ه. ق برحسب دستور بهمن میرزا پسر چهارم عباس میرزا نایب السلطنه و برادر اعیانی محمدشاه قاجار، الف ليله و ليله را از عربی به فارسی ترجمه نمود... اولین باری که ترجمه کتاب مزبور چاپ شده، در سنه ۱۲۶۱ ه. ق در تبریز، در چاپخانه سنگی، به خط میرزا علی خوشنویس که بهترین نسخه بوده و خیلی کمیاب است.»"

مترجم این کتاب، میرزا عبداللطيف، از مردم طسوج آذربایجان و ساکن تبریز بود. وي از يك خانواده روحانی برخاست. فارسی و عربی و علوم دینی را فراگرفت و به سلك روحانیان و اهل منبر در آمد و به دستور محمدشاه، تعلیم و تربیت ناصرالدین میرزا ولیعهد را عهده دار گردید و با این که در آن زمان ملاباشی دیگری در تبریز بود، لقب ملاباشی گرفت و چون به حج رفت و باز آمد به حاجی ملاباشی معروف شد.

منبع: کتاب تبریز شهر اولین ها، نوشته صمد سرداری نیا