که راه را برای پیشرفت جوامع در اغلب زمینه ها آماده می کنند و به قول کامران فانی: «کتاب حافظه يك قوم است و جایگاه این حافظه در کتابخانه است.» دکارت فیلسوف نامدار نیز گوید: «تمدن هر کشوری به اندازه عظمت و ارجمندی کتاب های آن کشور است. يك ملت به هیچ چیز آن اندازه نیاز ندارد که به دانش کتاب های خوب و راستين.» در تاریخ معاصر ایران نیز، در زمینه تأسیس کتابخانه عمومی و قرائتخانه، تبریزی ها پیشگام هستند و مردمان این دیار معارف پرور، چون به اهمیت وجود کتابخانه پی برده بودند، در بیش از يك قرن پیش، به این مهم دست زدند.
شادروان «حسين امید»، در اثر گرانسنگ خود «تاریخ فرهنگ آذربایجان» ضمن اشاره به سابقه کتابخانه در آذربایجان، پس از آن که از سه کتابخانه معروف خواجه رشیدالدین فضل الله در تبریز، کتابخانه هولاکوخان در مراغه و کتابخانه شيخ صفي الدين، در اردبیل نام می برد و مختصری توضیح می دهد، در این زمینه می نویسد:
روشنفکران جمع در تبریز، تأسيس قرائتخانه، سابقه ممتدی دارد، هر موقعی که عده ای از آمده یا انجمنی تأسیس کرده اند، یا روزنامه و مدرسه تشکیل داده اند، در صدد برآمده اند که برای استفاده عمومی، قرائتخانه ای تأسیس و ترتیب دهند. قدیم ترین قرائتخانه و کتابخانه عمومی که در زمان اخیر در تبریز تأسیس شده و ما از آن سراغ داریم، کتابخانه و قرائتخانه ای است که در سال ۱۳۱۲ ه. ق، جنب مکتبخانه ارك به وسیله مرحوم خازن لشکر با کتابداری مرحوم شریعتمدار تأسیس شده است. این کتابخانه عمومی بوده و هر کس می توانست قبض داده،کتاب امانت بگیرد و پس از مطالعه مسترد دارد و قبض خود را دریافت کند.»
مؤسس اولین کتابخانه عمومی ایران در تبریز، زنده یاد حاج میرزا حسن خان خازن لشکر بود که گام های ارزنده و شخصیت والای او، در جراید آن روزگار، از جمله در روزنامه های «اختر» چاپ استانبول و «ناصری» چاپ تبریز منعکس گردیده و مرحومان محمد علی صفوت» و «حسين امید» نیز که هر یک در زمینه تاریخ فرهنگ آذربایجان، آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته اند، از اقدامات ارجدار و نیات انسان دوستانه خازن لشکر به نیکی یاد کرده اند.
دومین قرائتخانه تبریز در سال ۱۳۲۱ ه. ق (سه سال قبل از مشروطیت) به همت میرزا اسحاق خان معززالدوله فرزند حاج میرزا مهدی کلانتر و برادر کوچک تر میرزا ابراهیم خان شرف الدوله نماینده دوره اول مجلس شورای ملی بنیاد یافت. سید حسن تقی زاده، در تهیه مقدمات مشروطیت در آذربایجان می نویسد: «... برادران کلانتری باغمیشه مخصوصا برادر کوچکتر، معززالدوله در ترقی طلبي، مرکزی بودند. این شخص قرائتخانه ای در نزدیکی «قاری کور پیسی» تأسیس نمود.» قرائتخانه معززالدوله، در اوایل مشروطه، در روزهای بلوا، از طرف مستبدان، مورد تهاجم و غارت قرار گرفت و دوباره دایر گردید. در مقاله ای از خانم نوشین انصاری (محقق) درباره کتابخانه های ایران از تأسیس دارالفنون تا انقلاب مشروطیت، چنین آمده است: «از جمله قرائتخانه هایی که در رابطه با انتشار روزنامه ها و برای اشاعه مطبوعات به وجود آمد، می توان از قرائتخانه ای نام برد که در نزدیکی مهمانخانه جنب قاری کورپیسی در تبریز توسط معززالدوله کلانتری یا باغمیشه ای در حدود سال ۱۳۲۱ ه. ق تأسیس شد.»
قرائتخانه دیگری که بعدها کسب میت کرده است، قرائتخانه نشر معارف است که در سال ۱۳۳۷ ه. ق تأسیس شده است. در این قرائتخانه، جراید آن دوره موجود بوده است که مورد استفاده واقع می گشت. این قرائتخانه به وسیله جمعیت نشر معارف در محل جمعیت (کوچه مقابل ارك) که موسوم به کوچه قرائتخانه است تأسیس گردیده، سالها پایداری نموده است.»
مرحوم حسین امید، از يك كتابخانه دیگری نیز خبر می دهد که در سال ۱۲۹۸ شمسی به همت دکتر عباس لقمان ادهم (اعلم الملك) نخستین رئیس معارف آذربایجان در تبریز تأسیس شده است. وی می نویسد: دکتر عباس لقمان ادهم (اعلم الملك) در تمام مدت افتخار در آذربایجان مشغول و حقوقی که در آخر خدمت ایشان [۱۲۹۸ شمسی به معظم له علاقه گرفت و تصویب شد بالغ بر هزار و دویست تومان (دوازده هزار ریال) بود برای تشکیل يك كتابخانه دولتی و عمومی در تبریز تخصیص دادند و در اختیار وزارت معارف گذاشتند.»