• اطلاعات تبریز - مهدی بشیری

14 مرداد مصادف با سالروز نهضت مشروطیت است که برخی از آن با عنوان انقلاب مشروطه نیز یاد می کنند. سالروز امضای فرمانی که پایه های قدرت شاه را که هیچ چیز خارج از اراده او انجام پذیر نبود فرو ریخت و آن را تبدیل به پادشاهی مشروطه کرد. نهضت مشروطه اتفاقی بود که در اواخر دوران 151 ساله حکومت قاجار در ایران روی داد و حکومت استبدادی و سلطه پادشاه را به حکومت قانونی مبدل کرد. هر چند این اتفاق نیز عمر چندانی نداشت و مردم ایران برای ده ها سال دیگر زیر سایه استبداد روزگار گذراندند.

جرقه نهضت مشروطیت

مطمئنا هر انقلابی فرایند زمانی و نیز مکانی مختلف را می‌طلبد، چنین نیست که یک انقلاب یا نهضتی مهم که تحولات چشمگیری را در کشور موجب می شود محدود به یک زمان و یا مکان باشد. انقلاب مشروطه نیز از این قاعده مستثنا نبوده و از دست به دست هم دادن مجموعه حوادث و وقایع در طول زمان و در مکان های مختلف که این فرآیند نسبتا طولانی هم بوده، به بار نشسته است.

زمینه های شکل گیری نهضت مشروطیت

بی تردید در شکل گیری و نیز پیروزی نهضت مشروطیت عوامل داخلی و خارجی زیادی دخیل بودند. ریشه داخلی شکل‌گیری نهضت مشروطیت را می‌توان در رفتار ظالمانه‌ی پادشاهان قاجار و درباریان آن حکومت جستجو کرد و از لحاظ خارجی نیز مداخله‌ی‌ بی حد و حصر دولت‌های روس و انگلیس در مسائل ایران که نتیجه‌ی آن مخالفت‌های مردم بود، زمینه‌ساز بوده است.

رقص مسوول امور مالی ایران با لباس روحانیت (حادثه نوزبلژیکی)

کلید حرکت این نهضت از اهانت به روحانیون آغاز شد. بدین صورت که مسوول امور مالی ایران و کسی که تعرفه های گمرگی علیه بازرگانان را وضع می کرد در مجلس رقصی با لباس روحانیت دیده شد و این موضوع خشم مردم را برانگیخت و مردم خواستار عزل او شدند.

احداث بانک استقراضی روس ها در قبرستان مسلمانان

احداث بانک استقراضی روس ها در قبرستان مسلمانان و پیدا شدن استخوان مردگان در ان منطقه و نیز بی اعتنایی روس ها به استخوان ها سبب شد تا مردم در مقابل این اهانت روس ها ساکت نمانده و ساختمان در حال احداث بانک را مورد حمله قرار دهند و آن را ویران کنند.

هجرت صغری و هجرت کبری

قند مصرفی ایران که از سوی روسیه تأمین می شد قطع، و این اتفاق گرانی قند را رقم زد. در پی این رخداد علاءالدوله حاکم وقت تهران که فردی مستبد و ستمگر بود چند تن از تاجران خوش نام تهران را به دارالحکومه دعوت کرد تا علت گرانی قند را جویا شود اما قصد اصلی او از این دعوت این بود که تجار را که در جریان حادثه نوزبلژیکی سرکشی کرده بودند گوشمالی دهد. او چهار نفر از تجار را دعوت کرد و دستور شکنجه آن ها را داد. بی احترامی و کتک زدن تجار خوش نام به ویژه «حاج سید هاشم قندی» که به دیانت و صداقت مشهور بود باعث اعتراض مردم شد. در پی این اتفاق مردم خواستار تشکیل عدالتخانه شدند و هجرت صغری (از تهران به عبدالعظیم و تحصن در عبدالعظیم) رقم خورد که با قبول مظفرالدین شاه ،به تهران بازگشتند اما به دلیل سرباز زدن عین الدوله و کشته شدن یک طلبه، مردم در مسجد جمع شدند و هجرت کبری (از تهران به قم و تحصن در حرم حضرت معصومه (س)) آغاز شد.

روحانیت پناهگاه مردم در برابر استبداد بود

در دورانی که مردم ایران زیر فشار و استبداد شاه و بیگانگان بودند، روحانیت حامی و پناهگاه مردم در برابر این ظلم بود و مهم ترین قدرت و سرمایه اجتماعی روحانیت را نیز مردم تشکیل می دادند. در به وقوع پیوستن انقلاب مشروطه روحانیت نقش اساسی را ایفا کرد؛ از رهبران این جنبش می توان به آیت ا... طباطبایی، شیخ فضل ا... نوری و آیت ا... بهبهانی اشاره کرد.

روشنفکران و انقلاب مشروطه

علاوه بر روحانیت، روشنفکران نیز در به وقوع پیوستن نهضت مشروطه در زمینه ادبیات سازی و ترویج مفاهیم جدید نقش ایفا می‌کردند. روشنفکرانی که در غرب به تحصیل پرداخته بودند و فرهنگ غربی به خود گرفته بودند و غرب‌زدگی آنها آغازی بود برای مخالفت با دین و روحانیت که سبب شد تا از مسیر اصلی مشروطه منحرف شوند.

پیروزی نهضت و صدور فرمان مشروطیت

 مظفرالدین شاه پس از اینکه متوجه شد هر روز بر تعداد مهاجرین در قم و متحصنین در سفارت انگلیس افزوده می‌شود با درخواستهای آنان موافقت کرد و فرمان مشروطیت را در چهاردهم جمادی الثانی 1324 ق / 14 مرداد 1285 ش صادر کرد.

  پس از صدور این فرمان عضدالملک رییس ایل قاجار برای بازگرداندن علما به قم رفت و آنان را با احترام به تهران آورد چند روز بعد، مجلس در محل مدرسه نظام افتتاح شد و به تدوین نظامنامه انتخابات پرداخت نظامنامه با عجله تمام تدوین گردید و در سال 1324 ه.ق/ 1285 ش انتخابات تهران آغاز شد و در همان سال مجلس را افتتاح کردند.

انحلال مجلس در پی تفرقه و نفاق

پس از افتتاح مجلس نوبت به تدوین قانون اساسی رسید اما نفوذ جریان‌های غربگرا و نیز نفوذ بعضی عناصر وابسته به دربار در مجلس سبب شد تا دو دیدگاه متفاوت برای تدوین قانون اساسی به وجو بیاید، یکی دیدگاهی که اکثر روحانیون در راس آن قرار داشتند و سعی می‌کردند تا قانون اساسی بر اساس موازین اسلامی تدوین شود و دیگر دیدگاهی که تمایل به غرب داشت و می‌کوشید تا تدوین قانون اساسی از اندیشه‌ها و الگوهای غربی استفاده شود.در نتیجه اختلاف‌ها بین این دو دیدگاه تفرقه و نفاق بین اعضا بالا گرفت و همدلی و امیدها به ناامیدی مبدل گشت.

ایجاد گرایشات غربگرایانه در تدوین قانون اساسی سبب شد تا یکی از رهبران نهضت مشروطه یعنی شیخ فضل ا... به مخالفت با مشروطه بپردازد چراکه هدف نهضت مشروطه ایجاد رویه قانونی در کشور و حکومت و از بین بردن پایه های استبداد و ظلم بود درصورتی که بعدها مشروطه به سمت اروپایی شدن گام برداشت بنابراین حکومت مشروطه توسط شیخ فضل ا... نوری غیرشرعی اعلام شد و خود که از پیشگامان نهضت مشروطه بود خواستار محدود شدن چنین حکومتی شد.

به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی میرزا

 تداوم نهضت مشروطه با مرگ مظفر الدین شاه و به قدرت رسیدن پسرش محمد علی میرزا که از مخالفان سرسخت مشروطه بود به مخاطره افتاد. او بعد از رسیدن به قدرت به مخالفت با قانون اساسی پرداخت و در ذی قعده 1325 دستور انحلال مجلس تازه تأسیس را صادر کرد که با مقاومت مردم روبرو شد و این دستور به اجرا درنیامد، او یک سال بعد زمانی که از یک ترور مشکوک جان سالم به در برد به کلنل لیاخوف روسی فرمانده بریگاد قزاق در تیرماه 1287 دستور داد تا مجلس را به توپ ببندد و به دنبال آن آزادیخواهان و مشروطه طلبان دستگیر ، زندانی، تبعید و یا اعدام شدند.

قهرمانان آذربایجان و مشروطیت

سردار و سالار تبریزی دو قهرمان از دیار آذربایجان که در تاریخ ماندگار شدند چراکه مجاهدت و ایستادگی آنها فراموش شدنی نیست. ستارخان و باقرخان دو چهره مردمي و آزادي‌خواه در تبريز  پس از حمله اعوان و انصار محمدعلی شاه به مجلس شورای ملی برای دستگیر کردن مشروطه خواهان در برابرشان مقاومت کردند و مردم تبریز را به مقاومت بر ضد نیروهای دولت فراخواندند. ستارخان رهبری این قیام را خود برعهده گرفت؛ او به همراه باقرخان به مدت یک سال در برابر نیروهای دولتی بر ضد قوای دولتی ایستادگی کردند و اجازه ندادند شهر تبریز به دست طرفداران محمد علی شاه بیفتد.

در پایان نباید ناگفته بماند که نهضت مشروطه نقطه عطفی در مبارزات سياسی اجتماعی دوران معاصر به حساب می‌آید؛ در این دوره از تاریخ، جامعه ایرانی تحولات چشمگیری را به خود دید اینکه ماجرای مشروطه دیری نپایید و نهضت مشروطه رو به سراشیبی رفت نباید پیام و اهداف این نهضت بزرگ را به ورطه فراموشی سپرد چراکه با این رخداد تاریخی ملت ایران انگیزه زیادی برای تحقق آزادی و عدالت و نیز حاکمیتی با پایه های قانونی به دست آوردند.